Τον τελευταίο καιρό γίνεται έντονα λόγος για το προσφυγικό ζήτημα. Δεν είναι βέβαια η πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας που συναντούμε τέτοιες μετακινήσεις πληθυσμών. Αρκεί να σκεφτούμε την περίοδο μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και ακόμα περισσότερο εκείνη μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Το υπαρκτό και σήμερα φαινόμενο αντικατοπτρίζει μια βαθιά ανθρωπιστική κρίση.

Σύμφωνα με στατιστικά στοιχεία της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες, το 2015, ένα εκατομμύριο πρόσφυγες έφτασαν στις χώρες της Μεσογείου, εκ των οποίων 860.000 περίπου, πέρασαν από τις τουρκικές ακτές στα ελληνικά νησιά.

Εν έτει 2017, το σκηνικό δεν φαίνεται να έχει αλλάξει. Στο πλαίσιο αυτό, αυξάνονται ξενοφοβικές και εθνοκεντρικές τάσεις ενώ ενδυναμώνονται ακροδεξιά κόμματα. Θέματα όπως η πολυπολιτισμικότητα, η διαπολιτισμική εκπαίδευση και η επικοινωνία τίθενται ξανά επί τάπητος.

Συναντήσαμε τον κ. Χρήστο Παρθένη, Επίκουρο Καθηγητή Παιδαγωγικής του Ε.Κ.Π.Α. στο γνωστικό πεδίο: «Θεωρία και Πράξη της Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης». Με τη βοήθειά του, θα προσπαθήσουμε να περιγράψουμε τη κατάσταση στη χώρα μας, να προσεγγίσουμε την έννοια της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης, καθώς και να επισημάνουμε τη σημασία της καλλιέργειας της διαπολιτισμικής επικοινωνίας στο σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον μας.

Κ. Παρθένη ακούμε συχνά για πολυπολιτισμικότητα και πολυπολιτισμικές κοινωνίες. Πώς μπορούμε να περιγράψουμε μια πολυπολιτισμική κοινωνία;

Ως πολυπολιτισμική ορίζεται η κοινωνία, στην οποία διαφορετικές κουλτούρες και διαφορετικές εθνικές, εθνοτικές και θρησκευτικές ομάδες συμβιώνουν, χωρίς απαραίτητα να σχετίζονται μεταξύ τους. Αυτή είναι μια κοινωνία, στην οποία οι διαφορές είναι αισθητές και υπάρχει διάκριση.

Και ο όρος «διαπολιτισμικότητα»;

Ως «διαπολιτισμική» ορίζεται η κοινωνία, στην οποία διαφορετικές κουλτούρες, εθνικές, εθνοτικές και θρησκευτικές ομάδες συμβιώνουν, αλληλεπιδρούν δηλαδή σε επίπεδο ιδεών, αξιών και ιδανικών, σεβόμενοι τον ξεχωριστό τρόπο ζωής του κάθε μέλους.

Εδώ συναντάμε μια διαδικασία ενεργής ανεκτικότητας και ισότιμης σχέσης μεταξύ των διαφορετικών ομάδων, όπου ο καθένας έχει την ίδια σημασία μέσα στην κοινότητα, δεν υπάρχουν ανώτεροι και κατώτεροι, καλύτεροι ή χειρότεροι.

Βέβαια ο όρος «διαπολιτισμικότητα» είναι δυνητικά παραπλανητικός, αφού σε μερικές χώρες, όπως στον Καναδά ή την Αυστραλία, κατά κανόνα, χρησιμοποιείται μόνο για την ενσωμάτωση μεταναστευτικών ομάδων, όχι και για άλλες εθνοπολιτισμικές ομάδες. Αντιστρόφως, σε κάποιες άλλες χώρες, όπως στις Η.Π.Α. η διαπολιτισμικότητα συχνά αναφέρεται σε όλες τις μορφές της «πολιτικής της ταυτότητας», συμπεριλαμβανομένων όχι μόνο εθνοπολιτισμικών ομάδων, αλλά επίσης γυναικών, γκέι, λεσβιών και ατόμων με ειδικές ανάγκες.

Η διαπολιτισμική εκπαίδευση πού στοχεύει;

Η διαπολιτισμική εκπαίδευση θα πρέπει να λογίζεται ως μια διαδικασία μεταρρύθμισης με στόχο τον μετασχηματισμό του σχολείου και της κοινωνίας, ώστε να παρέχονται σε όλους τα μέσα να εκφραστούν ως ατομικές και συλλογικές προσωπικότητες, να προβάλλουν τις δικές τους πολιτισμικές απαιτήσεις και να έχουν την υποστήριξη και τη συνεργασία του κράτους στην αναζήτηση πολιτιστικής ταυτότητας, ελευθερίας και αυτοεκπλήρωσης.

Θα πρέπει δηλαδή, να δίνεται έμφαση στην προσωπική έκφραση, την αναζήτηση πολιτιστικής ταυτότητας και την αυτοπραγμάτωση του ατόμου.

Στοχεύει σε ουσιώδεις αναθεωρήσεις του εκπαιδευτικού συστήματος και του σχολείου εν γένει, και δεν αρκείται μόνο στη βελτίωση των εκπαιδευτικών πρακτικών για τον εφοδιασμό των μαθητών με γνώσεις και ικανότητες τέτοιες, που θα τους καταστήσουν εφάμιλλους με τους γηγενείς μαθητές.

Οι αλλαγές αυτές κρίνονται απαραίτητες, προκειμένου το εκπαιδευτικό σύστημα να ανταποκριθεί στη σημερινή πολυπολιτισμική πραγματικότητα και στις ανάγκες όλων των μαθητών.

Και στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία τι γίνεται;

Στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία η παρουσία ατόμων ή ομάδων με γλωσσικές και πολιτισμικές ιδιαιτερότητες, όπως οι παλιννοστούντες, οι αλλοδαποί, οι Ρομά και οι μουσουλμάνοι της Θράκης, συνιστά μια βασική πρόκληση, όχι μόνο για την επιστημονική κατανόηση των συνεπειών που προκύπτουν από μια τέτοια παρουσία, αλλά και για την πολιτική και πρακτική αντιμετώπιση των προβλημάτων που σχετίζονται με την ένταξή τους στους κοινωνικούς και πολιτικούς θεσμούς.

Η σημασία της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης συνδέεται με τη γενικότερη διαδικασία ένταξης ατόμων με μεταναστευτικό υπόβαθρο στην ελληνική κοινωνία, αφού οι πολιτικές ένταξης που υιοθετούνται προσδιορίζουν το πλαίσιο, μέσα στο οποίο αναπτύσσονται όλες οι παρεμβάσεις διαπολιτισμικής φύσεως. Η διαπολιτισμική ένταξη σημαίνει ότι αναγνωρίζεται η πολιτισμική ετερότητα της κοινωνίας και παράλληλα επιδιώκεται η αλληλεπίδραση και η συνεργασία, υποστηρίζοντας το δικαίωμα όλων των πολιτισμικών κοινωνικών ομάδων να διατηρήσουν στοιχεία που οι ίδιοι θεωρούν χρήσιμα για τη ζωή τους και συνεισφέρουν στο γενικότερο πολιτισμικό γίγνεσθαι της κοινωνίας υποδοχής. Σημαίνει επίσης, ότι προωθείται ο διαπολιτισμικός διάλογος και η ανάπτυξη σχέσεων εμπιστοσύνης και κοινής πολιτισμικής δημιουργίας, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στη μεταρρύθμιση των δημοσίων θεσμών και υπηρεσιών για να μπορούν να ανταποκριθούν στις νέες προκλήσεις και τις ανάγκες όλων των πολιτών. Στη διαδικασία διαπολιτισμικής ένταξης, δεν υπογραμμίζεται η μοναδικότητα, η καθαρότητα του κάθε πολιτισμού και η ανάγκη διατήρησής του και δεν υπερτονίζονται οι πολιτισμικές διαφορές και οι διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στις διάφορες πολιτισμικές ομάδες που συνθέτουν μια κοινωνία. Πολύ περισσότερο, δεν υποστηρίζεται ότι αυτά πρέπει να προστατεύονται από τον νόμο και τους θεσμούς του κράτους. Μια τέτοια πολιτική θεωρείται ότι μπορεί να οδηγήσει σε ανταγωνισμούς, συγκρούσεις και διαχωρισμούς ανάμεσα στις διάφορες κοινωνικές ομάδες, στην προσπάθειά τους να κερδίσουν όλο και μεγαλύτερο μερίδιο εξουσίας, με αποτέλεσμα την απομόνωση, τη γκετοποίηση και τον αποκλεισμό συγκεκριμένων ομάδων με όλες τις συνέπειες, που αυτά έχουν, για τις ίδιες τις ομάδες και την κοινωνία.

Όσον αφορά στη διαπολιτισμική εκπαίδευση στη χώρα μας τι ισχύει σήμερα;

Η ελληνική κοινωνία, χωρίς να διαθέτει τις απαιτούμενες κοινωνικοοικονομικές και θεσμικές δομές, μετατράπηκε σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα από χώρα αποστολής σε χώρα υποδοχής μεταναστών, παλιννοστούντων και προσφύγων, έχοντας συγχρόνως να διαχειριστεί και το ζήτημα της ένταξης ετέρων ομάδων που προσδιορίζονται ως «διαφορετικοί», όπως οι Ρομά, οι μουσουλμάνοι της Θράκης, ή οι Πομάκοι. Η μετανάστευση προκάλεσε ποικίλες πολιτικο-ιδεολογικές και επιστημονικές αντιπαραθέσεις, σε σχέση με τη διαχείριση αυτής της κατάστασης από την ελληνική πολιτεία. Η πρόκληση συνιστάται στην επιστημονική κατανόηση των συνεπειών αυτής της de facto διαμορφωθείσας κοινωνικής πραγματικότητας και της πολιτικής και πρακτικής αντιμετώπισης των προβλημάτων που σχετίζονται με την ένταξη των «άλλων» στους κοινωνικούς και πολιτικούς θεσμούς, καθότι η πολυπολιτισμικότητα δεν αφορά μόνο σε μια ποσοτική διάσταση, αλλά και στην προώθησή της σε επίπεδο πολιτικής, πρακτικής και επιστημολογίας. Οι προσφυγικές ροές από τη Συρία -κυρίως το 2015- θέτουν σε δοκιμασία την πολιτεία και την ευρύτερη κοινωνία, ειδικά στις περιοχές εισόδου των προσφύγων.

Ο παραμερισμός των αρχικών εμποδίων που συναντούν στο σχολείο τα παιδιά με μεταναστευτικό υπόβαθρο, όπως τα γλωσσικά ελλείμματα, οι πολιτισμικές ιδιαιτερότητες, το οικογενειακό υπόβαθρο, αποτελεί ουσιαστική παράμετρο όχι μόνο για τη σχολική τους πρόοδο, αλλά και για την αποδοχή τους από τους γηγενείς μαθητές, καθώς και για την ένταξη των ιδίων και των οικογενειών τους στο ευρύτερο περιβάλλον της κοινωνίας υποδοχής. Για να ανταποκριθεί στις ανάγκες αυτών των μαθητών και γενικότερα, προκειμένου να αντιμετωπίσει τις νέες προκλήσεις που δημιουργούνται από την πολυπολιτισμική σύνθεση του μαθητικού πληθυσμού στο ελληνικό σχολείο, η ελληνική πολιτεία έχει κατά καιρούς λάβει μια σειρά από μέτρα, τα οποία διακρίνονται σε μέτρα γενικής φύσεως, που απευθύνονται σε όλους τους μαθητές στα σχολεία, και σε ειδικά μέτρα, που εφαρμόζονται σε συγκεκριμένα σχολεία, με σημαντικό αριθμό παλιννοστούντων και αλλοδαπών μαθητών, με στόχο την ομαλή ένταξή τους.

Ποια είναι αυτά τα μέτρα;

Ξεκινώντας από τα γενικής φύσεως, να πούμε ότι, όπως οι γηγενείς μαθητές των δημόσιων σχολείων, έτσι και οι μαθητές με μεταναστευτικό υπόβαθρο μπορούν να παρακολουθήσουν μαθήματα ενισχυτικής διδασκαλίας, που απευθύνονται σε μαθητές με μαθησιακές δυσκολίες και χαμηλές σχολικές επιδόσεις. Η εν λόγω αντισταθμιστικής φύσεως δραστηριότητα εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο της πολιτείας για την ποιοτική αναβάθμιση της εκπαίδευσης και την προώθηση της ισότητας ευκαιριών.

Έπειτα, έχει πραγματοποιηθεί μια σειρά από διαπολιτισμικές παρεμβάσεις στην ελληνική εκπαίδευση, με στόχο την εισαγωγή της διαπολιτισμικής διάστασης στην εκπαιδευτική διαδικασία.

Περνώντας τώρα στα ειδικής φύσεως μέτρα, να αναφέρουμε τις τάξεις υποδοχής, στις οποίες φοιτούν μαθητές που παρουσιάζουν σοβαρές δυσκολίες στην παρακολούθηση της μαθησιακής διαδικασίας, στις κανονικές τάξεις. Η διδασκαλία ανατίθεται συνήθως σε εξειδικευμένο -στη διδασκαλία της ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας- διδακτικό προσωπικό. Η φοίτηση διαρκεί μέχρι και ένα έτος, αλλά είναι δυνατή η ταχύτερη πλήρης ένταξη του μαθητή στην κανονική τάξη, ύστερα από απόφαση του συλλόγου διδασκόντων. Συνήθως, η υποστήριξη συνεχίζεται στα φροντιστηριακά τμήματα. Τα φροντιστηριακά τμήματα αφορούν τους μαθητές, με μεταναστευτικό υπόβαθρο, που φοιτούν στα δημόσια σχολεία, και για τους οποίους προβλέπεται η λειτουργία ολιγάριθμων τμημάτων, μετά το πέρας της κανονικής διάρκειας του σχολείου, στα οποία παρέχεται υποστήριξη σε μαθήματα που αντιμετωπίζουν δυσκολίες, ενώ ενισχύεται και η ανάπτυξη των αναγκαίων γλωσσικών δεξιοτήτων. Απευθύνονται κυρίως σε μαθητές, που έχουν ολοκληρώσει τον κύκλο φοίτησης στις τάξεις υποδοχής.

Τέλος, να προσθέσουμε ότι, χωρίς να μεταβάλλεται ο βασικός σκοπός της ένταξης των μαθητών με γλωσσικές και πολιτισμικές ιδιαιτερότητες, παρέχεται η δυνατότητα στα σχολεία αυτά, να εμπλουτίζουν το πρόγραμμα σπουδών και γενικότερα το πλαίσιο λειτουργίας του με διαπολιτισμικής φύσεως δραστηριότητες, ώστε να ανταποκρίνονται καλύτερα στις ανάγκες των μαθητών τους. Η σύνθεση του μαθητικού πληθυσμού ποικίλει ανάλογα με το σχολείο και οι εκπαιδευτικοί επιλέγονται με κριτήριο τις γνώσεις τους στη διαπολιτισμική διδασκαλία και μάθηση.

Δημιουργούνται κατά καιρούς ειδικά εκπαιδευτικά προγράμματα, τα οποία αφορούν στη διαπολιτισμική εκπαίδευση;

Ένα πρόγραμμα, το οποίο θα μπορούσε να αναφερθεί εδώ ως παράδειγμα είναι το πρόγραμμα «Εκπαίδευση των παιδιών Ρομά», το οποίο ξεκίνησε το 2010, έχοντας ως κύριο σκοπό του την ένταξη των παιδιών Ρομά στο σχολείο, καθώς και την αντιμετώπιση της σχολικής αποτυχίας και διαρροής από την προσχολική, πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση.

Ποιοι ήταν οι στόχοι αυτού του προγράμματος;

Ως ευρύτερους στόχους θα μπορούσαμε να αναφέρουμε : την αύξηση των εγγραφών των μαθητών Ρομά στην προσχολική, πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, την αύξηση του αριθμού των παιδιών Ρομά που ολοκληρώνουν την υποχρεωτική εκπαίδευση, την αύξηση του αριθμού των μαθητών Ρομά που μεταβαίνουν από την πρωτοβάθμια στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, τη μείωση της σχολικής αποτυχίας και σχολικής διαρροής των μαθητών Ρομά, την ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των γονέων Ρομά, καθώς και τη βελτίωση των συνθηκών αποδοχής των παιδιών Ρομά από τη διοίκηση της εκπαίδευσης, την τοπική αυτοδιοίκηση και τις τοπικές κοινωνίες.

Κ. Παρθένη κλείνοντας, θα θέλατε να μας πείτε πόσο σημαντική θεωρείτε την καλλιέργεια της διαπολιτισμικής επικοινωνίας στο σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον και για ποιους λόγους;

Η παγκοσμιοποίηση οδηγεί στην ανάδυση μιας νέας πολυεπίπεδης διάστασης δομών, θεσμών και δραστηριοτήτων και επεκτείνεται οριζόντια.

Η αναγκαιότητα της διαπολιτισμικής προσέγγισης υπαγορεύεται από τη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης και τη μετανάστευση, η οποία αποτελεί μια μόνο περίπτωση του φαινόμενου της παγκοσμιοποίησης.

Το εκπαιδευτικό δίλημμα στις πολυπολιτισμικές κοινωνίες των εθνικών κρατών είναι να συνδυάσουν την αναγνώριση και τον σεβασμό των επιμέρους πολιτισμικών ομάδων με τη δημοκρατική κοινωνία, με τα ιδεώδη και τις αξίες της οποίας, όλοι οι πολίτες θα μπορούν να ταυτιστούν.

Η ανάπτυξη της ικανότητας των μαθητών να λειτουργούν σε εθνοτικό, εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο και η ταύτιση όλων με την εθνική πολιτισμική έκφραση, προϋποθέτει ένα διαπολιτισμικό σχολικό πρόγραμμα που θα συμβάλει στη διαμόρφωση μιας εθνικής πολιτισμικής ταυτότητας, η οποία θα αντανακλά τις προοπτικές, τις ελπίδες και τις δυνατότητες όλων των πολιτών και θα προωθεί το δημόσιο συμφέρον.
 

Μίνα Βασιλοπούλου,

Υπεύθυνη Δημοσιογραφικού Περιεχομένου skywalker.gr